Bước đầu chơi bút.

Bút, tất nhiên là bút máy; không ai chơi bút bi bút kim bút lông dầu cả. Bút máy, khác với nhiều thứ đồ ngoạn hảo, phải phục vụ cho cả hai mục đích sưu tập và sử dụng. Bạn chơi đồ cổ chỉ để ngắm và để… chật nhà thêm, nhưng chơi bút thì không chỉ có việc làm đầy ngăn kéo. Chơi bút là phải tận hưởng cả công năng của bút, tức là viết hết các cây bút mình có, mỗi cây một kiểu viết, mỗi cây một loại giấy phù hợp, mỗi cây một dịp viết. Đã đến như thế thì không phải cứ có tiền là được. Phải có kiến thức căn bản về bút (“giải phẫu học” và lịch sử từng hiệu bút), về mực, về mỹ tự pháp (calligraphy) thì mới chơi được.

Bàn đến lịch sử từng hiệu là một câu chuyện dài, bởi lẽ nó không phải thứ lịch sử chung chung hiệu này ra đời năm nào ở đâu, sản xuất mấy vạn cây trong một năm, mà gắn với từng dòng bút trong mỗi hiệu đều có câu chuyện riêng. Cấu tạo, chất liệu sử dụng làm thân bút, làm ngòi, đều có lịch sử. Nhiều dòng bút lại gắn với tên tuổi một danh nhân, có khi để quảng cáo đơn thuần, song đa phần là đã được danh nhân ấy sử dụng lúc sinh thời. Muốn hiểu rõ, thông thạo thì chỉ có cách đọc sách, tham khảo thật nhiều, hoặc tham gia các câu lạc bộ bút mực quy mô kiểu như The Fountain Pen Network, Pentrace.

Nhằm giúp các bạn yêu thích và thực sự muốn trở thành nhà sưu tập bút, chúng tôi xin đưa ra một số điều có tính chất nhập môn. Những điều này nhằm gợi ý các con đường khác biệt để người sưu tập tương lai lựa chọn.

Xét tổng quát, có hai dạng sưu tập: chơi bút cổ và chơi bút mới.

- Bút cổ được yêu chuộng vì có lịch sử lâu đời (điều này là tất nhiên), có thiết kế và công nghệ “cột mốc”, nhiều khi là phát minh thay đổi hoàn toàn bộ mặt công nghệ chế tác bút. Bút cổ còn được các nhà mỹ tự pháp thích nhờ có ngòi vàng flex (chúng tôi sẽ giải thích bên dưới), cho nét chữ đẹp, dễ tùy biến nét hơn các loại ngòi cứng sau này. Bút cổ có thân làm bằng nhựa cây thiên nhiên (resin) hoặc celluloid mùi rất thơm. Điểm trừ là bút nhỏ, không hợp lắm cho những người viết có bàn tay to; và đòi hỏi bảo dưỡng cẩn thận, nương nhẹ.

- Bút tân thời thiết kế tân kỳ, thân bút làm bằng nhựa nhân tạo, có khi bọc kim loại, bọc da hoặc đẽo từ gỗ quý. Được ưa thích vì nhìn rất thích mắt, “hoành tráng”, to khỏe. Nhiều hiệu có thiết kế rất ấn tượng, tương lai chủ nghĩa như Caran d’Ache, Graf Von Faber-Castell hay Porsche Design. Điểm trừ là trông máy móc quá, thiếu hồn vía, và ngòi kim loại cứng viết không ra nét thanh đậm.

Chơi bút xưa, người ta đi thuận chiều từ bút Mỹ cổ điển (Parker 51, Waterman, Wahl Eversharp, Conklin) sang bút Anh (Conway Stewart, Esterbrook) rồi Đức (Pelikan, Faber-Castell, Montblanc), cuối cùng là Ý (Montegrappa, Visconti). Chơi như thế mới có trải nghiệm đúng đắn cả về lịch sử đến các phát minh cách tân của từng hiệu. Chơi như thế mới nắm được các cơ chế bơm mực rất khác nhau: eyedropper, aerometric, lever, button, crescent. Chơi như thế mới thấy hết được các ưu điểm của ngòi vàng flex.

Nguyên, ngòi bút được chế tạo bằng hai chất liệu chính: vàng và thép. Ngòi vàng mềm, uốn được, nên nét thanh đậm được tạo ra do lực ấn của người viết mạnh hay nhẹ. Ngòi thép cứng, không đàn hồi, muốn có nét thanh đậm người ta phải mài hoặc cắt đầu ngòi thành các mặt cắt vuông để xoay nghiêng sẽ ra nét thanh và ấn thẳng thành nét đậm. Nói một cách đơn giản, so sánh với nhiếp ảnh, ngòi flex giống như ống kính lấy nét tay, còn ngòi italic cứng là ống kính tự động. Dân thích viết và đạt đến trình độ nào đó sẽ không thích ngòi tự động nữa.

Chơi bút mới, như đã nói trên, là được sở hữu những cây bút tân kỳ. Aurora, Marlen, Montegrappa, Visconti, Stipula của Ý đều thiết kế tuyệt hảo. Cross của Mỹ, Caran d’Ache của Thụy Sĩ, Dunhill của Anh, Pelikan, Graf Von Faber-Castell và Montblanc của Đức, S.T. Dupont của Pháp đẹp cổ kính kiểu Âu châu. Nhật có Namiki Pilot cùng các hiệu cao cấp như Nakaya, Sailor, Platinum có ưu điểm không đối thủ về ngòi: ngòi mài bằng tay, do các nghệ nhân lành nghề gọi là nibmeisters gia công.

Chọn ngòi:

Ngòi bút dùng viết hàng ngày có đầu tròn bình thường, chia làm 4 cỡ nét fine, medium, extra fine, broad (F, M, EF, B). Không có tiêu chuẩn quy định: ngòi Pelikan thường to nét hơn các ngòi khác và Montblanc “ướt” hơn nên cho cảm giác nét bút to hơn.

* Các loại ngòi cho nhu cầu đặc biệt:

- Ngòi Italic cho nét thanh đậm “tự động”: Manuscript Calligraphy, rotring Artpen, một số ngòi của Pelikan, Stipula…

- Stub Italic: cho nét thanh đậm khi thay đổi góc viết (Bexley, Parker 75, Waterman Exception)

- Oblique (O) ngòi được cắt vát xéo để khi viết bình thường thì tiết diện áp vào giấy vẫn ở quãng 30 độ, cho một loại nét thanh đậm rất đặc trưng, được dân viết chữ đẹp ưa chuộng. Tham khảo: ngòi Aurora, Parker Duofold, Waterman Edson

- Flex: làm bằng vàng 14k, 18K hoặc 21K, mềm, thay đổi lực ấn tạo ra các cỡ nét khác nhau

- Music: dùng để viết nốt nhạc; hai hiệu nổi tiếng nhất là Platinum 3776 Music Pen và Sailor Music nib

Chọn giấy: không phải giấy nào cũng để thử bút được. Dân chơi bút kén loại giấy mềm mịn, trắng vừa phải và không nhòe. Các hiệu Clairefontaine Vélin Velouté, Rhodia, Basildon Bond ‘Champagne’ nổi tiếng nhất.

Nghề chơi nào cũng lắm công phu. Không nên ngay từ đầu nhảy vào, ví dụ, Montblanc hay Delta, vì bạn sẽ không cảm được cuộc “tiến hóa” của bút. Giống như học môn sinh vật học, phải đi từ đơn bào sang đa bào, rồi mới lớp cá lớp chim vậy, phải từng bước, có tiến trình đàng hoàng.

Mua bút, hiện giờ đối với người Việt chỉ có cách đặt hàng trực tuyến. Việt Nam chưa có cửa hàng bút và hoàn toàn thiếu hình thái câu lạc bộ người yêu bút.

Chúc các bạn sớm sở hữu những cây bút có giá trị thực sự.